دانش بشری با سرعت فوق العاده ای درحال پیشرفت است. در این حال نقش علم و فناوری در کسب وکارها اهمیت بالایی پیدا می کند و دغدغه ی اصلی مخترعان، محققان و تولیدکنندگان علم، کسب اعتبارعلمی و درآمد مالی از تحقیقات شان است. در عین حال محققان همواره در پی محافظت و صیانت از حقوق مادی و معنوی مربوط به تلاش های علمی و اقدامات فناورانه خویش هستند. امروزه، شرکت‌های فناور، کسب وکارهای نوپا، دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی و حتی مخترعین و محققین، در قالب متقاضیان حقیقی و حقوقی، به‌صورت گسترده‌ای اقدام به ثبت اختراع و محافظت از ابداعات خود میکنند. حقوق انحصاری که از ثبت اختراع بدست می آید برای شرکت های نوآور به منظور شکوفاشدن در یک محیط چالش برانگیز، پرخطر و پویا ممکن است عنصری حیاتی باشد. سالانه میلیون ها کتاب، مقاله و سایر اسناد علمی در سراسر جهان ودر زمینه های مختلف علمی منتشر میشود. جهت تضمین صیانت از چنین حقوقی، حقوق مالکیت فکری و به طورویژه گواهی ثبت اختراع(پتنت)، بهترین روش حفاظتی است.
سند ثبت اختراع، اندیشه‌گُواه یا پَتِنت به انگلیسی: (Patent) بر اساس تعریف سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) سنداختصاصی است که توصیف کننده یک اختراع یا ایده ثبت شده به مخترع یا نماینده قانونی آن براساس درخواست در عوض تنظیم و افشاء عمومی جزئیات معین از یک روش، جریان عمل یا ترکیب خاصی از ماهیت (مفهوم) که به عنوان اختراع شناخته میشود از طرف موسسات دولتی هر کشور صادر می شود و به دارنده ی اختراع، حمایت قانونی (عدم بهره برداری تجاری بدون رضایت مالک پتنت)، انحصار استفاده از آن اختراع، و اختیار بهره برداری ( تولید، استفاده، فروش و صادرات) یک اختراع را به صاحب آن، به مدت 20 سال در آن کشور می دهد. به این نکته نیز باید توجه داشت که اندیشه گواه مجوز تولید محصول اختراعی نیست بلکه تنها دیگران را از تولید آن بازمی‌دارد. در واقع قوانین ثبت اختراع برای هرکشور فقط درآن کشور اعتبار داشته و نظام ثبت بین المللی اختراعی وجود ندارد، بلکه فقط دراین میان معاهدات بین المللی وجود دارند که روند ثبت اختراع را برای شهروندان کشورهای امضاکننده ی آن قرارداد، درسایر کشورها تسهیل میکند.
واژه پتنت در فرهنگ وبستر، از فعل پَترِ (patere) در زبان لاتيني به‌معناي گشودن، به نمايش گذاشتن، آشكار شدن بيشتر به منظور كشف و به عمق چيزي پي‌بردن آمده است . در واقع، اصطلاح پتنت به‌معناي ” گشودن” است و در قرون وسطي با عنوان اختصار نامه‌هاي سرگشاده سلطنتی ( letters patent)، نامه‌هايي كه از طرف دولت در تمام موضوعات براي اعلام برخي امتيازها صادر مي‌شد به‌كار رفته است.
منشاء سند ثبت اختراع را مي‌توان در تمدن يونان باستان، در قرن سوم قبل از ميلاد، جست‌وجو كرد. در قرون وسطي، نامه‌هايي با مُهر سلطنتي توسط راهبان براي تأييد و اثبات برخي حقوق و امتيازات مورد استفاده قرار مي‌گرفت و از طريق آنها، ديگران مي‌توانستند از حقوق انحصاري افراد در زمينه‌هاي مختلف آگاه شوند. اولين نظام ثبت اختراع را نمي‌توان به كشور خاصي نسبت داد، توسعه غيررسمي آن را مي‌توان در دوران رنسانس در ايتاليا يافت. طبق نوشته دايره‌المعارف بريتانيكا، اولين سند ثبت اختراع ضبط شده متعلق به مهندس و معمار ايتاليايي فيليپو برونوليچي است كه در سال 1421 براي يك نوآوري صنعتي در شهر فلورانس، به او داده شد و بر اساس آن حق انحصاري اختراع را به‌مدت سه سال براي او محفوظ نگه مي‌داشت.
قديمي‌ترين نظام ثبت اختراع، متعلق به نظام پروانه‌هاي ثبت اختراع انگلستان، است كه از سال 1623 با تصويب قانون ثبت اختراع انگلستان تحت عنوان ” قانون حقوق انحصاري”، كار خود را آغاز كرد و هنوز نيز به فعاليت خويش ادامه مي‌دهد. در انگلستان، نخستين سند ثبت اختراع، در سال 1449 به شخصي به نام جان آو يوتينام براي فنون شيشه‌گري كه قبلاً در انگلستان ناشناخته بود، واگذار گرديد. اين پروانه، حق انحصاري اختراع را به‌مدت بيست سال براي او محفوظ نگه مي‌داشت و او نيز، در مقابل، ملزم شد تا فنون شيشه‌گري را به ديگر افراد انگليسي تبار آموزش دهد.
پس از گذشت حدود دو قرن، دامنه واگذاري پروانه‌هاي ثبت اختراع به ديگر كشورهاي اروپايي كشانده شد. قبل از اين قانون، پروانه‌ها به‌صورت كاملاً انحصاري، بنا به تشخيص دادگاه سلطنتي، واگذار مي‌گرديد و بدين ترتيب حقوق انحصاري معامله يا تجارت كالايي خاص به افراد داده مي‌شد. اين قانون، ضمن جلوگيري از انحصارطلبي دربار سلطنتي، از حقوق مخترعان به‌مدت چهارده سال حفاظت مي‌كرد. در سال 1852، در اصلاحيه قانون ثبت اختراع انگلستان، تأكيد شد كه كليه پروانه‌هاي ثبت اختراعي كه از تاريخ تصويب اين قانون واگذار مي‌شود، مي‌بايد منتشر گردد. بدين ترتيب، نقش پروانه‌هاي ثبت اختراع به‌عنوان منبعي علمي و اطلاعاتي مورد توجه قرار گرفت.
ماده يك (بند هشت) قانون اساسي امريكا (1788) به كنگره اختيار كامل مي‌دادتا به‌منظور ارتقاي پيشرفت‌هاي علمي، به ايجاد نظام ملي پروانه‌هاي ثبت اختراع بپردازد. به‌دنبال اين اقدام، اولين قانون پروانه ثبت اختراع اين كشور در سال 1790 توسط كنگره به تصويب رسيد .در فرانسه و آلمان، قانون پروانه‌هاي ثبت اختراع به ترتيب در سال‌هاي 1791 و 1877 به تصويب رسيد. در پايان قرن نوزدهم، بسياري از كشورها قوانين مليِ پروانه‌هاي ثبت اختراع خود را داشتند و امروزه نزديك به صد مرجع قضايي مستقل، در زمينه پروانه‌هاي ثبت اختراع فعاليت مي‌كنند.اولین موافقت نامهء بین المللی ثبت زمینه در سال 1883 میلادی با عنوان کنوانسیون پاریس برای حمایت از مالکیت های صنعتی به تصویب رسید.
در ایران نیز سابقه وضع قانون در رابطه با حمایت از اختراعات با در نظر داشتن شروع قانون گذاری در کشور ایران، سابقه کهن و مربوط به سال های ابتدایی وضع قانون است. اولین قانون وضع شده در ایران در این رابطه قانون ثبت علائم و اختراعات مصوب سال 01/04/1310 می باشد. پتنت پوشش محافظتی برای مخترعین صاحب‌امتیاز پتنت، دارای حق انحصاری برای جلوگیری از بهره‌برداری‌های تجاری دیگران از اختراع بوده و هر گونه استفاده تجاری، تولید، توزیع، واردات و یا فروش آن، منوط به کسب اجازه از مالک پتنت و جلب رضایت وی خواهد بود.
سیستم پتنت، علاوه بر مزایا برای مخترعین و نوآوران، منافعی برای عموم نیز به همراه دارد. در واقع، از منظر مزایای مخترع یا نوآور و مزایای عمومی، سعی شده تا نوعی تعادل در سیستم پتنت ایجاد گردد. بر این اساس، در قبال حق انحصاری در بهره‌برداری از اختراع و کسب منفعت از آن، مخترعین می‌بایست تمامی دانش و نوآوری بکار رفته در اختراع خود را به صورت عمومی افشا نموده، تا هر فرد صاحب مهارت در آن حوزه، بتواند با استفاده از اطلاعات پتنت، اختراع را مجدداً بازآفرینی نماید افشای اختراع در کنار حق انحصاری اعطا شده، موجب میشود تا انگیزه مخترعین و نوآوران برای سرمایه‌گذاری‌های بیشتر در فعالیت‌های تحقیق و توسعه افزایش یافته و در عین حال، نوآوری‌های توسعه یافته، در سطح جامعه انتشار یابند. هر دو این عوامل، به افزایش نرخ نوآوری و بهبود سطح رفاه جامعه می‌انجامد
برای مثال، اخذ گواهی ثبت اختراع از سیستم پتنت ایران، به معنای محافظت از آن در مرزهای جغرافیایی کشورایران بوده و مخترع یا صاحب‌امتیاز پتنت، تنها می‌تواند از بهره‌برداری‌های غیرمجاز افراد و شرکت‌ها در خاک کشورایران و یا واردات محصولات نقض کننده پتنت به آن، جلوگیری به عمل آورد. دارنده گواهی ثبت اختراع حق دارد تصمیم بگیرد چه کسانی می تواند در طول مدت حمایت، از اختراع وی بهره برداری نماید. مخترع می تواند با عقد قرارداد اجازه استفاده یا لیسانس اختراع را به افراد دیگر واگذار نماید. دارنده گواهی ثبت اختراع هم چنین می تواند حق اختراع خود را بطور کامل به دیگری بفروشد که در این صورت خریدار، صاحب جدید آن اختراع خواهد بود. با انقضای دوره زمانی گواهی ثبت اختراع، حمایت از اختراع پایان گرفته و استفاده از آن در اختیار عموم خواهد بود. یعنی دارنده اختراع، دیگر حقوق خود را از اختراع دارا نبوده و هر شخصی می تواند از آن بهره برداری کند. دارنده حق اختراع می بایست امتیاز انحصاری خویش را فقط در جهت هدف مشروع و جبران سرمایه گذاری اش در بخش تحقیق و توسعه (R&D) به کار برد و قصدش صرفا مانع شدن از رقابت نباشد. برای اطمینان از این امر قید و بند قانونی وجود دارد بدین ترتیب که دارنده حق اختراع پس از یک دوره معین از این حق بصورت اقتصادی بهره برداری نکند « مجوز اجباری» صادر خواهد شد.
پس از ثبت و اعطاء حق اختراع به مالک و مخترع، برطبق قانون به دو شکل زیراز مخترع و اختراع حمایت می شود:
مخترع می بایست گواهی‌های ثبت اختراع را از دفاتر مربوط به هر یک از آن کشور ها اخذ نماید. البته برخی دفاتر منطقه‌ای نیز وجود داشته که امکان حفاظت در یک منطقه جغرافیایی خاص و متشکل از چندین کشور را فراهم میکند. از مهم‌ترین این موارد، می‌توان به دفتر ثبت اختراع اروپا اشاره نمود که با ثبت درخواست و اخذ گواهی از آن، می‌توان از حفاظت‌های ارائه شده در ۳۸ کشور عضو برخوردار گردید.
امیری، مسعود؛ امیری، محمود(1365). نخستین گام در فناوری همه آنچه که درباره یک مخترع و یک اختراع باید بدانیم. تهران: انتشارات جهاددانشگاهی.
بیگی، طه.(1369). اصول اختراع از ایده تا پدیده. تهران: نشر پژوهشی نوآوران شریف.
عطاپور، مهدی؛ برنایی، امیرحسین؛ سعیدی،مالک.(1362).طبقه بندی پتنت براساس سیستم طبقه بندی بین المللی(CPC،IPC). تهران:خرسندی.
https://patentoffice.ir/
“Derwent᾽s MS Deal Yields Results”. Information World Review. (July. Aug. 1997): 1;
“Derwent Patent View”. Derwent Information Limited. [Online]. Available: http://www.derwent. Com/prodser/framest. html. [Accessed, 3 Jan. 1999];
Derwent World Patents Index. Derwent Information Limited. [Online]. Available: http://www.derwent. Com/prodser/ framest. html. [Accessed, 3 Jan. 1999];
Eisenschitz, Tamara. “Patents”. International Encyclopedia of Information and Library Science. PP. 362-363;
European Patent Office. [Online]. Available: http: //www.epo. co. [Accessed, 4 Jan. 1999];
در تکاپوی خلاقیت و نوآوری هستید و دوست دارید ایده های خودتان را عملی کنید؟ یا شاید به دنبال چراغی برای مسیر خودتان میگردید؟ انجمن علمی مخترعین و مبتکرین دانشگاه محقق فرصت خوبی برای شما دانشجویان اهل خلاقیت و نوآوری است تا بهتر بتونید هدف خود را بشناسید و به دنبال آن حرکت کنید. پس همراه ما باشید.
